Czy już wiesz, co będzie tematem dzisiejszego artykułu? Tak, tak. Przyjrzymy się telomerom.
Długość ma znaczenie
Przynajmniej w wypadku chromosomów. DNA każdej z naszych komórek jest tak gęsto upakowane, że jeśli byśmy je rozwinęli, rozciągnięta helisa miałaby długość około dwóch metrów. Wyobraź sobie, że taki „sznurek” z sekwencją genomu posiadasz w prawie każdej komórce swojego ciała!
Ten sznurek nie jest byle jak zaplątany, wręcz przeciwnie – jest starannie nawinięty na nukleosomy (jednostka strukturalna DNA), które jak stary kabel od telefonu stacjonarnego można skręcać praktycznie w nieskończoność. Takie skręcone struktury nazywamy chromosomami. Większość naszych komórek posiada 23 pary chromosomów. Jak się okazuje, ich skracanie powiązane jest ze starzeniem się ludzkiego organizmu.
Chromosomy uznane za „złamane” czeka działanie systemów naprawczych DNA, rekombinacja lub, co gorsza, przyłączenie do innego złamanego końca. Takie zabiegi prowadzą do niestabilności genomu i szybkiego starzenia się komórek. Telomery pomagają chronić końce chromosomów przed takim losem.

Telomery – bohaterowie późnej starości
Co ciekawe, długość telomerów, czyli ilość powtórzeń sekwencji „TTAGGG”, znacznie różni się nie tylko pomiędzy gatunkami, ale także pomiędzy osobnikami tego samego gatunku, wewnątrz tkanek jednego osobnika, a nawet pomiędzy poszczególnymi chromosomami w tej samej komórce!
Między innymi z tego względu przez lata trudno było naukowcom udowodnić zależność telomerów od wieku – zbyt duża liczba zmiennych utrudniała obliczenia statystyczne. Na przykład telomery myszy są zdecydowanie dłuższe od ludzkich, co kompletnie nie współgra ze średnią długością życia gatunku.
Każdy telomer ma dwa końce
Natura oczywiście nie zostawiła nas na pastwę losu z przykrótkimi telomerami. W organizmie istnieją dodatkowe mechanizmy wydłużania erodujących struktur. Telomeraza – enzym nukleoproteinowy (białko w towarzystwie cząsteczki RNA) – jest odpowiedzialna za dodawanie nowych końcowych sekwencji chromosomów, gdy te ulegają skróceniu po podziałach komórkowych.
Korzystając z okazji, chciałabym obalić mit kremów odmładzających z telomerazą – nie ma żadnych badań potwierdzających aktywność tego enzymu w postaci kremu. Nawet jeśli telomeraza w kremie byłaby aktywna, nikt nie jest w stanie udowodnić, że enzym przedostanie się przez naskórek do komórek skóry właściwej, a potem do wnętrza jądra komórkowego, gdzie znajduje się nasze DNA. Nie wiadomo też, czy taki krem nie miałby skutków ubocznych związanych z nieśmiertelnością komórek.
Natura czy środowisko?
Skracanie się chromosomów następuje w liczbie od 50 do 200 par zasad na jeden podział komórkowy. Ten dość szeroki zakres jest podyktowany wieloma czynnikami: genetycznymi, epigenetycznymi oraz środowiskowymi – fizycznymi i psychologicznymi.
Dlatego warto pamiętać, że długość telomerów w wielu różnych rodzajach komórek to tak zwany biomarker starości. Odzwierciedla on nasz aktualny stan zdrowia i pomaga oszacować, ile jeszcze pożyjemy, prowadząc określony styl życia. Na szczęście podejmując odpowiednie działania, jesteśmy w stanie odmienić sytuację na naszą korzyść.
Komercyjne testy na długość telomerów – robić czy nie?
Zanim przejdę do działań, jakie możemy powziąć, by wpłynąć na ekspresję telomerazy, kilka słów na temat testów na długość telomerów.
Poza tym wyobraź sobie, że dowiadujesz się, że masz stosunkowo krótkie telomery – stres związany z tą informacją będzie działał jeszcze gorzej na procesy podziałów komórkowych i w efekcie zamiast wydłużyć życie, skrócisz je o kilka miesięcy lub lat. Równocześnie nie jest to wiedza, która zwalnia Cię z odpowiedzialności dbania o siebie. O wiele lepszym podejściem od sprawdzania, ile nam jeszcze „zostało” życia, jest wdrażanie zmian, które według naukowców powinny pomóc je przedłużyć.
Nasz nieprzyjaciel stres
W 2018 roku Towarzystwo Królewskie w Londynie, czyli najwyższa rangą organizacja naukowa w Wielkiej Brytanii, opublikowała artykuł o hipotezie programowania płodowego biologii telomerów z szalenie ważnym stwierdzeniem:
Innymi słowy, długość i dynamika telomerów dziecka zależy od wszystkiego, co dzieje się w życiu i organizmie przyszłej matki, zarówno na długo przed jak i w trakcie ciąży. Przykładowo najważniejszymi czynnikami wpływającymi na długość telomerów u noworodków są wsparcie, jakie przyszła matka otrzymuje od rodziny w trakcie własnego dzieciństwa, czy palenie papierosów przez ciężarną.
A co w dorosłym życiu?
O ile nikt nie ma wpływu na stan zdrowia lub kondycję psychiczną matki przed porodem, w dorosłym życiu wszystko zależy już wyłącznie od nas. Naszym zadaniem jest pomoc mechanizmom biologicznym tak, aby wyjściowa tendencja starzenia utrzymała się na stałym poziomie lub (co bardziej nas interesuje) uległa poprawie.
Dlatego za każdym razem, kiedy scrollujesz Facebooka albo portale informacyjne, bezwiednie pochłaniając kolejne krzykliwe nagłówki, pomyśl o kurczeniu się telomerów. Wszechobecny clickbait, hejt i skandaliczne wiadomości zabierają nam dobre kilka miesięcy życia!

Jak zapanować nad telomerami?
Chcesz uniknąć demencji? Ćwicz!
A jak możemy w naturalny sposób i minimalnym nakładem sił wydłużyć nasze telomery? Pomoże w tym zdrowy styl życia.
Wielu próbom klinicznym wprawdzie nie udało się wykazać bezpośredniego wpływu ćwiczeń na długość telomerów, lecz bardzo trudno jest kontrolować u uczestników eksperymentów wszystkie istotne zmienne. Natomiast badania biorące pod uwagę całościową adaptację stylu życia – ćwiczenia, opiekę psychologiczną oraz zdrową dietę z sukcesem wykazały długotrwałe zmiany w długości telomerów.
Telomery dbają o Twoją odporność
Dowodów na ścisły związek pomiędzy zdrową dietą i aktywnością fizyczną, a długością telomerów nie brakuje. Dlatego pamiętaj, że Twój styl życia ma bezpośredni wpływ na to, kiedy rozpocznie się proces starzenia komórkowego w Twoim organizmie. To codzienne wybory bardziej niż uwarunkowania genetyczne determinują wiek biologiczny. Nie zmarnuj tej wiedzy!
- Blackburn, E. H., Epel, E. S., & Lin,J. (2015). Human telomere biology: A contributory and interactive factor in aging, disease risks, and protection. Science (New York, N.Y.), 350(6265), 1193–1198. https://doi.org/10.1126/science.aab3389
- Lingner, J., Cooper, J. P., & Cech, T.R. (1995). Telomerase and DNA end replication: no longer a lagging strand problem?. Science (New York, N.Y.), 269(5230), 1533–1534. https://doi.org/10.1126/science.7545310
- Meyne, J., Ratliff, R. L., & Moyzis,R. K. (1989). Conservation of the human telomere sequence (TTAGGG)n among vertebrates. Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America, 86(18), 7049–7053. https://doi.org/10.1073/pnas.86.18.7049
- Bize, P., Criscuolo, F., Metcalfe, N. B., Nasir, L., & Monaghan, P. (2009). Telomere dynamics rather than age predict life expectancy in the wild. Proceedings. Biological sciences, 276(1662), 1679–1683. https://doi.org/10.1098/rspb.2008.1817
- Haussmann, M. F., Winkler, D. W.,O'Reilly, K. M., Huntington, C. E., Nisbet, I. C., & Vleck, C. M. (2003). Telomeres shorten more slowly in long-lived birds and mammals than in short-lived ones. Proceedings. Biological sciences, 270(1522), 1387–1392. https://doi.org/10.1098/rspb.2003.2385
- Flanary, B. E., & Kletetschka, G.(2005). Analysis of telomere length and telomerase activity in tree species of various life-spans, and with age in the bristlecone pine Pinus longaeva. Biogerontology, 6(2), 101–111. https://doi.org/10.1007/s10522-005-3484-4
- Monaghan P. Telomeres and life histories: the long and the short of it. Ann N Y Acad Sci. 2010 Sep; 1206:130-42. doi:10.1111/j.1749-6632.2010.05705.x. PMID: 20860686.
- Gilley, D., Herbert, B. S., Huda, N.,Tanaka, H., & Reed, T. (2008). Factors impacting human telomere homeostasis and age-related disease. Mechanisms of ageing and development, 129(1-2), 27–34. https://doi.org/10.1016/j.mad.2007.10.010
- Gardner, J. P., Li, S., Srinivasan, S. R., Chen, W., Kimura, M., Lu, X., Berenson, G. S., & Aviv, A. (2005). Rise in insulin resistance is associated with escalated telomere attrition. Circulation, 111(17), 2171–2177. https://doi.org/10.1161/01.CIR.0000163550.70487.0B
- Jeanclos, E., Schork, N. J., Kyvik, K. O., Kimura, M., Skurnick, J. H., & Aviv, A. (2000). Telomere length inversely correlates with pulse pressure and is highly familial. Hypertension (Dallas,Tex. : 1979), 36(2), 195–200. https://doi.org/10.1161/01.hyp.36.2.195
- Kuhlow, D., Florian, S., von Figura, G.,Weimer, S., Schulz, N., Petzke, K. J., Zarse, K., Pfeiffer, A. F., Rudolph, K.L., & Ristow, M. (2010). Telomerase deficiency impairs glucose metabolism and insulin secretion. Aging, 2(10), 650–658. https://doi.org/10.18632/aging.100200
- Sampson, M. J., Winterbone, M. S., Hughes,J. C., Dozio, N., & Hughes, D. A. (2006). Monocyte telomere shortening and oxidative DNA damage in type 2 diabetes. Diabetes care, 29(2), 283–289. https://doi.org/10.2337/diacare.29.02.06.dc05-1715
- Samani, N. J., Boultby, R., Butler, R., Thompson,J. R., & Goodall, A. H. (2001). Telomere shortening in atherosclerosis. Lancet (London, England), 358(9280), 472–473. https://doi.org/10.1016/S0140-6736(01)05633-1
- D'Mello, M. J., Ross, S. A., Briel, M., Anand, S. S., Gerstein, H., & Paré, G. (2015). Association between shortened leukocyte telomere length and cardiometabolic outcomes: systematic review and meta-analysis. Circulation. Cardiovascular genetics, 8(1), 82–90. https://doi.org/10.1161/CIRCGENETICS.113.000485
- Martin-Ruiz, C., Dickinson, H. O., Keys, B., Rowan, E., Kenny, R. A., & Von Zglinicki, T. (2006). Telomere length predicts poststroke mortality, dementia, and cognitive decline. Annals of neurology, 60(2), 174–180. https://doi.org/10.1002/ana.20869
- Bakaysa, S. L., Mucci, L. A., Slagboom, P.E., Boomsma, D. I., McClearn, G. E., Johansson, B., & Pedersen, N. L.(2007). Telomere length predicts survival independent of genetic influences. Aging cell, 6(6), 769–774. https://doi.org/10.1111/j.1474-9726.2007.00340.x
- Kimura, M., Hjelmborg, J. V., Gardner, J.P., Bathum, L., Brimacombe, M., Lu, X., Christiansen, L., Vaupel, J. W., Aviv, A., & Christensen, K. (2008). Telomere length and mortality: a study of leukocytes in elderly Danish twins. American journal of epidemiology, 167(7), 799–806. https://doi.org/10.1093/aje/kwm380
- Wolinsky H. (2011). Testing time for telomeres. Telomere length can tell us something about disease susceptibility and ageing, but are commercial tests ready for prime time?. EMBO reports, 12(9), 897–900. https://doi.org/10.1038/embor.2011.166
- Entringer, S., de Punder, K., Buss, C., & Wadhwa, P. D. (2018). The fetal programming of telomere biology hypothesis: an update. Philosophical transactions of the Royal Society of London. Series B, Biological sciences, 373(1741), 20170151. https://doi.org/10.1098/rstb.2017.0151
- Bosquet Enlow, M., Bollati, V., Sideridis, G., Flom, J. D., Hoxha, M., Hacker, M. R., & Wright, R. J. (2018). Sex differences in effects of maternal risk and protective factors in childhood and pregnancy on newborn telomere length. Psychoneuroendocrinology, 95, 74–85. https://doi.org/10.1016/j.psyneuen.2018.05.025
- Tarry-Adkins, J. L., Blackmore, H. L., Martin-Gronert, M. S., Fernandez-Twinn, D. S., McConnell, J. M., Hargreaves, I. P., Giussani,D. A., & Ozanne, S. E. (2013). Coenzyme Q10 prevents accelerated cardiac aging in a rat model of poor maternal nutrition and accelerated postnatal growth. Molecular metabolism, 2(4), 480–490. https://doi.org/10.1016/j.molmet.2013.09.004
- Coimbra, B. M., Carvalho, C. M., Moretti, P. N., Mello, M. F., & Belangero, S. I. (2017). Stress-related telomere length in children: A systematic review. Journal of psychiatric research, 92,47–54. https://doi.org/10.1016/j.jpsychires.2017.03.023
- Meier, H., Hussein, M., Needham, B., Barber, S., Lin, J., Seeman, T., & Diez Roux, A. (2019). Cellular response to chronic psychosocial stress: Ten-year longitudinal changes in telomere lengthin the Multi-Ethnic Study of Atherosclerosis. Psychoneuroendocrinology, 107, 70–81. https://doi.org/10.1016/j.psyneuen.2019.04.018
- Epel, E. S., Blackburn, E. H., Lin, J.,Dhabhar, F. S., Adler, N. E., Morrow, J. D., & Cawthon, R. M. (2004).A ccelerated telomere shortening in response to life stress. Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America, 101(49), 17312–17315. https://doi.org/10.1073/pnas.0407162101
- Valdes, A. M., Andrew, T., Gardner, J. P., Kimura, M., Oelsner, E., Cherkas, L. F., Aviv, A., & Spector, T. D. (2005). Obesity, cigarette smoking, and telomere length in women. Lancet (London, England), 366(9486), 662–664. https://doi.org/10.1016/S0140-6736(05)66630-5
- Rafie, N., Golpour Hamedani, S., Barak,F., Safavi, S. M., & Miraghajani, M. (2017). Dietary patterns, food groups and telomere length: a systematic review of current studies. European journal of clinical nutrition, 71(2), 151–158. https://doi.org/10.1038/ejcn.2016.149
- Tucker L. A. (2017). Consumption of Nuts and Seeds and Telomere Length in 5,582 Men and Women of the National Health and Nutrition Examination Survey (NHANES). The journal of nutrition, health & aging, 21(3), 233–240. https://doi.org/10.1007/s12603-017-0876-5
- Honig, L. S., Schupf, N., Lee, J. H.,Tang, M. X., & Mayeux, R. (2006). Shorter telomeres are associated with mortality in those with APOE epsilon 4 and dementia. Annals of neurology, 60(2),181–187. https://doi.org/10.1002/ana.20894
- Zhang, J., Rane, G., Dai, X., Shanmugam, M.K., Arfuso, F., Samy, R. P., Lai, M. K., Kappei, D., Kumar, A. P., & Sethi, G. (2016). Ageing and the telomere connection: An intimate relationship with inflammation. Ageing research reviews, 25, 55–69. https://doi.org/10.1016/j.arr.2015.11.006
- Tolahunase, M., Sagar, R., & Dada, R.(2017). Impact of Yoga and Meditation on Cellular Aging in Apparently Healthy Individuals: A Prospective, Open-Label Single-Arm Exploratory Study. Oxidative medicine and cellular longevity, 2017, 7928981. https://doi.org/10.1155/2017/7928981
- Arsenis, N. C., You, T., Ogawa, E. F., Tinsley, G. M., & Zuo, L. (2017). Physical activity and telomere length: Impact of aging and potential mechanisms of action. Oncotarget, 8(27), 45008–45019. https://doi.org/10.18632/oncotarget.16726
- Najarro, K., Nguyen, H., Chen, G., Xu, M., Alcorta, S., Yao, X., Zukley, L., Metter, E. J., Truong, T., Lin, Y., Li, H.,Oelke, M., Xu, X., Ling, S. M., Longo, D. L., Schneck, J., Leng, S., Ferrucci, L., & Weng, N. P. (2015). Telomere Length as an Indicator of the Robustness of B- and T-Cell Response to Influenza in Older Adults. The Journal of nfectious diseases, 212(8), 1261–1269. https://doi.org/10.1093/infdis/jiv202
- Roberts, A. L., Koenen, K. C., Chen, Q., Gilsanz, P., Mason, S. M., Prescott, J., Ratanatharathorn, A., Rimm, E. B.,Sumner, J. A., Winning, A., De Vivo, I., & Kubzansky, L. D. (2017).Posttraumatic stress disorder and accelerated aging: PTSD and leukocyte telomere length in a sample of civilian women. Depression and anxiety, 34(5), 391–400. https://doi.org/10.1002/da.22620
- Lindqvist, D., Epel, E. S., Mellon, S. H., Penninx, B. W., Révész, D., Verhoeven, J. E., Reus, V. I., Lin, J., Mahan, L., Hough, C. M., Rosser, R., Bersani, F. S., Blackburn, E. H., & Wolkowitz, O.M. (2015). Psychiatric disorders and leukocyte telomere length: Underlying mechanisms linking mental illness with cellular aging. Neuroscience and biobehavioral reviews, 55, 333–364. https://doi.org/10.1016/j.neubiorev.2015.05.007
- Needham, B. L., Mezuk, B., Bareis, N., Lin, J., Blackburn, E. H., & Epel, E. S. (2015). Depression, anxiety and telomere length in young adults: evidence from the National Health and Nutrition Examination Survey. Molecular psychiatry, 20(4), 520–528. https://doi.org/10.1038/mp.2014.89
- Prather, A. A., Gurfein, B., Moran, P., Daubenmier, J., Acree, M., Bacchetti, P., Sinclair, E., Lin, J., Blackburn, E., Hecht, F. M., & Epel, E. S. (2015). Tired telomeres: Poor global sleep quality, perceived stress, and telomere length in immune cell subsets in obese men and women. Brain, behavior, and immunity, 47, 155–162. https://doi.org/10.1016/j.bbi.2014.12.011
